بیان مبحث عبادت
معنی عبادت
عبادت یعنی فرمان بردن عبادت کننده از معبودش در انجام دادن کاری که به آن امر نموده و در ترک کردن چیزی که از آن نهی کرده، و این فرمانبرداری با محبت و تعظیم و کرنش همراه باشد.
و کسی‌ک ه شایسته عبادت است فقط الله متعال می باشد، و عبادت بر دو چیز اطلاق می گردد:
تعبد: یعنی اظهار فروتنی برای الله متعال با انجام دادن اوامر او و پرهیز کردن از آنچه او نهی کرده است، و این فروتنی باید بر آمده از محبت الله و تعظیم او باشد.
آنچه به عنوان عبادت انجام می‌شود:
که همه اقوال و اعمال ظاهری و باطنی را که الله دوست می‌دارد و می پسندد شامل می شود. مانند: دعا، ذکر، نماز، محبت و امثال آن. به عنوان مثال نماز یک عبادت است و انجام دادن آن تعبّد برای الله است، پس ما با فروتنی کردن بر الله، فقط و تنها او را عبادت می‌کنیم. و این برآمده از محبت ما به الله و تعظیم او در دل‌هایمان است، و فقط او را با آنچه مقرر کرده عبادت می‌کنیم:
﴿فَمَن كَانَ يَرۡجُواْ لِقَآءَ رَبِّهِۦ فَلۡيَعۡمَلۡ عَمَلٗا صَٰلِحٗا وَلَا يُشۡرِكۡ بِعِبَادَةِ رَبِّهِۦٓ أَحَدَۢا﴾ [الکهف: 110]
«پس هر کس به دیدارِ پروردگارش [در آخرت] امید دارد، باید کار شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادتِ پروردگارش شریک نسازد»
حکمت از آفرینش انسان و جن
الله متعال انسان ها و جن ها را بیهوده و بی هدف نیافریده است، آنان را فقط برای این نیافریده که بخورند و بیاشامند، و به بازی و سرگرمی بپردازند، و بخندند و لذّت ببرند، بلکه آن ها را برای کار بزرگی که همان عبادت الله متعال است آفریده است.
آنان را آفریده که تنها او را عبادت کنند و غیر از او را بندگی نکنند، و او را تعظیم نمایند و بزرگی‌اش را اقرار کنند، و از اوامر او اطاعت کرده و از آنچه نهی کرده دوری کنند،
و پا را از حدود و مرزهایی که او مقرر کرده فراتر نگذارند، چنان‌که می‌فرماید:
﴿وَمَا خَلَقۡتُ ٱلۡجِنَّ وَٱلۡإِنسَ إِلَّا لِيَعۡبُدُونِ٥٦ مَآ أُرِيدُ مِنۡهُم مِّن رِّزۡقٖ وَمَآ أُرِيدُ أَن يُطۡعِمُونِ٥٧ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلرَّزَّاقُ ذُو ٱلۡقُوَّةِ ٱلۡمَتِينُ٥٨﴾ [الذاریات: 56-58]
«و جن و انس را فقط برای این آفریده‌ام که مرا عبادت کنند [و از بندگىِ دیگران سر باز زنند].
نه از آنان روزى مىخواهم، نه اینکه مرا خوراک دهند؛ [زیرا] الله است که روزی‌رسانِ نیرومند و برقرار است»
اگر این کار را کردند در هردو جهان خوشبخت می‌شوند و به بهشت و قرب الهی در قیامت دست خواهند یافت، همان‌گونه که به آنان وعده داده است: ﴿إِنَّ ٱلۡمُتَّقِينَ فِي جَنَّٰتٖ وَنَهَرٖ٥٤ فِي مَقۡعَدِ صِدۡقٍ عِندَ مَلِيكٖ مُّقۡتَدِرِۢ٥٥﴾ [القمر: 54-55]
«بی‌گمان پرهیزگاران در باغ‌ها و [در جوار] جویباران خواهند بود. در مقام و منزلتی راستین در نزد فرمانروایی توانا»
حکمت عبادت
اطاعت از فرامین الهی و پرهیز نمودن از آنچه از آن نهی کرد برخاسته از ایمان به الله متعال است، و تصور دایم عظمت خالق و مالک الملک در دل ها که با کثرت ذکر و شکر او و اندیشیدن در نشانه ها و آفریده هایش تحقق می‌یابد، مومن را بر آن می دارد که از اوامر الهی اطاعت و از آنچه نهی کرده دوری گزیند.
و برای آن که این تصور مستدام باشد و در قلب ها ریشه بدواند الله متعال برای بندگانش یادآوری تکراری و عملی که همواره انجام می‌شود، مقرر داشته که عبادت نامیده می‌شود، و هرگاه ایمان افزوده و قوی گردد و قلب نورانی شود و اقوال و اعمال و اخلاق نیکو گردد، پروردگار راضی می‌شود، و سپس با دست یازیدن به سعادت دو جهان اوضاع بنده سامان می‌یابد، ولی هرگاه ایمان وجودی نداشته باشد یا ناقص باشد، اعمال بد خواهد شد و در نتیجه احوال فاسد می‌گردد و آنگاه پروردگار خشمگین می‌شود و در نتیجه عذاب الهی فرا خواهد رسید.
الله متعال می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ ذِكۡرٗا كَثِيرٗا٤١ وَسَبِّحُوهُ بُكۡرَةٗ وَأَصِيلًا٤٢ هُوَ ٱلَّذِي يُصَلِّي عَلَيۡكُمۡ وَمَلَٰٓئِكَتُهُۥ لِيُخۡرِجَكُم مِّنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِۚ وَكَانَ بِٱلۡمُؤۡمِنِينَ رَحِيمٗا٤٣﴾ [الأحزاب: 41-43]
«ای کسانی که ایمان آورده اید، الله را بسیار یاد کنید و بامداد و شامگاه او را به پاکی بستایید. اوست که بر شما درود [و رحمت] می فرستد و فرشتگانش [نیز دعایتان می‌کنند] تا شما را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون آورد و [الله] همواره نسبت به مؤمنان مهربان است»
و می‌فرماید: ﴿وَلَوۡ أَنَّ أَهۡلَ ٱلۡقُرَىٰٓ ءَامَنُواْ وَٱتَّقَوۡاْ لَفَتَحۡنَا عَلَيۡهِم بَرَكَٰتٖ مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ وَلَٰكِن كَذَّبُواْ فَأَخَذۡنَٰهُم بِمَا كَانُواْ يَكۡسِبُونَ٩٦﴾ [الأعراف: 96]
«و اگر اهل آن شهرها ایمان می آوردند و پروا می کردند، [درهای] برکات آسمان و زمین را بر آنان می گشودیم؛ ولی [آیات و پیام‌های ما را] دروغ انگاشتند؛ پس به [کیفرِ] آنچه می کردند، آنان را [به عذاب] فروگرفتیم»
حکمت عبادت
اطاعت از فرامین الهی و پرهیز نمودن از آنچه از آن نهی کرد برخاسته از ایمان به الله متعال است، و تصور دایم عظمت خالق و مالک الملک در دل ها که با کثرت ذکر و شکر او و اندیشیدن در نشانه ها و آفریده هایش تحقق می‌یابد، مومن را بر آن می دارد که از اوامر الهی اطاعت و از آنچه نهی کرده دوری گزیند.
و برای آن که این تصور مستدام باشد و در قلب ها ریشه بدواند الله متعال برای بندگانش یادآوری تکراری و عملی که همواره انجام می‌شود، مقرر داشته که عبادت نامیده می‌شود، و هرگاه ایمان افزوده و قوی گردد و قلب نورانی شود و اقوال و اعمال و اخلاق نیکو گردد، پروردگار راضی می‌شود، و سپس با دست یازیدن به سعادت دو جهان اوضاع بنده سامان می‌یابد، ولی هرگاه ایمان وجودی نداشته باشد یا ناقص باشد، اعمال بد خواهد شد و در نتیجه احوال فاسد می‌گردد و آنگاه پروردگار خشمگین می‌شود و در نتیجه عذاب الهی فرا خواهد رسید.
الله متعال می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ ذِكۡرٗا كَثِيرٗا٤١ وَسَبِّحُوهُ بُكۡرَةٗ وَأَصِيلًا٤٢ هُوَ ٱلَّذِي يُصَلِّي عَلَيۡكُمۡ وَمَلَٰٓئِكَتُهُۥ لِيُخۡرِجَكُم مِّنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِۚ وَكَانَ بِٱلۡمُؤۡمِنِينَ رَحِيمٗا٤٣﴾ [الأحزاب: 41-43]
«ای کسانی که ایمان آورده اید، الله را بسیار یاد کنید و بامداد و شامگاه او را به پاکی بستایید. اوست که بر شما درود [و رحمت] می فرستد و فرشتگانش [نیز دعایتان می‌کنند] تا شما را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون آورد و [الله] همواره نسبت به مؤمنان مهربان است»
و می‌فرماید: ﴿وَلَوۡ أَنَّ أَهۡلَ ٱلۡقُرَىٰٓ ءَامَنُواْ وَٱتَّقَوۡاْ لَفَتَحۡنَا عَلَيۡهِم بَرَكَٰتٖ مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ وَلَٰكِن كَذَّبُواْ فَأَخَذۡنَٰهُم بِمَا كَانُواْ يَكۡسِبُونَ٩٦﴾ [الأعراف: 96]
«و اگر اهل آن شهرها ایمان می آوردند و پروا می کردند، [درهای] برکات آسمان و زمین را بر آنان می گشودیم؛ ولی [آیات و پیام‌های ما را] دروغ انگاشتند؛ پس به [کیفرِ] آنچه می کردند، آنان را [به عذاب] فروگرفتیم»
ارکان عبادت
عبادت و بندگی الله متعال بر سه پایه استوار است:
1-محبت الله از مهمترین ارکان عبادت به شمار می آید، و محبت الله متعال از شناخت الله و شناخت نام های نیکوی او و صفات والایش و شناخت نعمت ها و لطف او به آفریده هایش، نشات می‌گیرد و پدید می آید.
و هر اندازه شناخت بنده به پروردگارش بیش تر باشد محبت او به الله متعال بیش تر می گردد، و بیشتر او را تعظیم می کند و بیشتر او را بندگی می نماید، و همچنین الله متعال بنده را بیشتر دوست می دارد، و زمانی بنده مورد محبت کامل پروردگارش قرار می گیرد که کاملاً فرمانبردار او باشد.
و هرگاه بنده پروردگارش را بندگی کند محبت الله متعال به او بیشتر می شود، و هرگاه بنده از فرمان پروردگارش سرپیچی کند، محبت الهی نسبت به او به اندازه گناهش کم می شود.
و هر چند شناخت بنده از پروردگارش کاسته و اندک شود، گناهش بر طاعت افزوده می گردد.
و وقتی به علت کثرت گناهان محبت الله در قلب بنده ضعیف شود لذّت عبادت را از دست می دهد، و شیطان بر او چیره می گردد و در نتیجه عبادت را در حالی انجام می دهد که از پروردگارش غافل است، و لذّت را در گناه می‌یابد و انجام عبادت برایش دشوار خواهد بود.
از جمله اموری که محبت الله را در قلب بنده تقویت می کند شناخت الله با نام ها و صفات و افعالش می باشد، و شناخت نعمت هایی که الله متعال به بندگان ارزانی کرده، و همیشه اندیشیدن در نشانه های جهانِ هستی و آیات قرآنی و به جا آوردن واجبات و دور کردن از امور حرام و به کثرت انجام دادن عبادت‌های نافله، از اموری است که محبت الله را در قلب بنده تقویت می کند:
﴿فَٱعۡلَمۡ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ وَٱسۡتَغۡفِرۡ لِذَنۢبِكَ وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۗ وَٱللَّهُ يَعۡلَمُ مُتَقَلَّبَكُمۡ وَمَثۡوَىٰكُمۡ١٩﴾ [محمد: 19]
«[ای پیامبر،] بدان که معبودی [به‌حق] جز الله نیست؛ و برای گناه خویش و [گناهِ] مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه؛ و [به یاد داشته باش که] الله، محل رفت‌وآمدِ [روزانه] و آرمیدن [شبانۀ] شما را مى‌داند»
2-امید بستن به الله؛ یعنی به رضایتمندی الله متعال و پاداش و رحمت و مغفرت و بهشت او امیدوار بودن.
نخست: اینکه کسی عبادتی انجام می دهد و سپس به الله متعال امیدوار است که آن را بپذیرید و به پاداش آن او را به بهشت وارد کند و از دوزخ نجات دهد.
دوم: اینکه کسی مرتکب گناهی شده باشد و از آن توبه کند و امیدوار باشد که الله متعال گناهانش را بیامرزد و به نیکی تبدیل کند، این دو نوع امیدواری پسندیده هستند و در شریعت به آن امر شده است.
سوم: اینکه فرد دست به گناه بزند و همواره در انجام واجبات کوتاهی کند و مرتکب کارهای حرام شود، و با وجود این به رحمت الله متعال امیدوار باشد.
چنین امیدی آرزویی بیش نیست و در حقیقت امیدواری کاذبی است که مورد نکوهش است: ﴿يَرۡجُواْ لِقَآءَ رَبِّهِۦ فَلۡيَعۡمَلۡ عَمَلٗا صَٰلِحٗا وَلَا يُشۡرِكۡ بِعِبَادَةِ رَبِّهِۦٓ أَحَدَۢا﴾ [الکهف: 110]
«پس هر کس به دیدارِ پروردگارش [در آخرت] امید دارد، باید کار شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادتِ پروردگارش شریک نسازد»
3-هراس از الله متعال، هرکسی هر چند الله متعال را بهتر بشناسد از او بیشتر خواهد ترسید.
و ترسی مورد پسند است که بنده را از گناه و نافرمانی الله، باز بدارد. ترس از الله از معرفت الله و شناخت نام‌ها و صفات و افعالش، و پی بردن بنده از ناتوانی خویش، و شناخت وعید و هشدار الهی به گناهکاران و شدت عذاب نافرمانان، نشات می‌گیرد و پدید می‌آید.
و هر اندازه ایمان بنده به پروردگارش بیشتر و قوی‌تر باشد و هر چند بیشتر به عذاب الهی و سختی آن باور داشته باشد، ترس او از الله و عذاب او بیشتر خواهد بود: ﴿وَلِلَّهِۤ يَسۡجُدُۤ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِ مِن دَآبَّةٖ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ وَهُمۡ لَا يَسۡتَكۡبِرُونَ٤٩ يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوۡقِهِمۡ وَيَفۡعَلُونَ مَا يُؤۡمَرُونَ۩٥٠﴾ [النحل: 49-50]
«و آنچه در آسمان ها وجود دارد و جنبنده[هایی که] در زمین هستند برای الله سجده می برند و [نیز] فرشتگان [برای الله سجده می‌برند] و آنان تکبر نمی‌کنند.
از پروردگارشان که بر بالای سرشان است می‌ترسند و آنچه را که به آنان دستور داده می‌شود، انجام می دهند»
بنابراین هر مسلمانی باید الله را بر اساس محبت و تعظیم و به امید ثوابش و به خاطر ترسی که از عذاب او دارد عبادت کند:
﴿أَمَّنۡ هُوَ قَٰنِتٌ ءَانَآءَ ٱلَّيۡلِ سَاجِدٗا وَقَآئِمٗا يَحۡذَرُ ٱلۡأٓخِرَةَ وَيَرۡجُواْ رَحۡمَةَ رَبِّهِۦۗ قُلۡ هَلۡ يَسۡتَوِي ٱلَّذِينَ يَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ٩﴾ [الزمر: 9]
«[آیا چنین شخص مشرکی که اوصافش را بیان کردیم بهتر است] یا کسی‌که در اوقات شب سجده‌کنان و ایستاده به عبادت می‌پردازد درحالی‌که از آخرت می‌ترسد و به بخشایش پروردگارش امید دارد؟ بگو: آیا آنان که می‌دانند و آنان که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می پذیرند»
انواع عبادت
عبادت به همه اقوال و اعمال ظاهری و باطنی که الله متعال آن را می‌پسندد و دوست می دارد، اطلاق می شود.
و بر اساس این مفهوم کلی و فراگیر عبادت به دو نوع تقسیم می شود:
نوع اول: عبادت‌های قلبی که دو نوع است:
نوع اول: عبادت‌های محض، و آن عبادت‌هایی است که انجام آن برای غیر الله جایز نیست مانند دعا و ذکر و نماز و روزه و توسل و امید و دیگر عبادت‌هایی که الله متعال مقرر کرده است.
راه عبودیت
عبادت الله متعال بر دو اصل بزرگ استوار است:
محبت کامل الله … و فروتنی کامل برای او.
و این دو اصل بر دو اصل بزرگ مبتنی می‌باشند، که عبارتند از:
اقرار به لطف و رحمت و احسان الله که موجب محبت او می شود …
و بررسی کاستی ها و عیب خویشتن، که موجب می شود تا انسان کاملاً برای الله متعال فروتنی نماید.
و نزدیک ترین راهی که از آن بنده به درگاه پروردگارش وارد می شود، راه احساس نیازمندی به پروردگارش می باشد، و آن جاست که انسان خودش را درمانده ای بیش نمی بیند و هیچ وسیله ای برای خود نمی یابد، و مشاهده می کند که کاملاً به پروردگارش نیازمند است، و اگر از او دور شود نابود خواهد شد.