بیان مبحث احسان
اینکه الله را چنان عبادت نمایی که او را می‌بینی، اگر تو او را نمی بینی، او تو را خواهد دید. احسان از کامل‌ترین مراتب عبودیت و بندگی است، هنگامی که در آن ایمان کامل و تقوا و قوت یقین و راستی و لذت نزدیکی و مشاهده و حضور قلب و گفتار و کردار و اخلاق نیکو و دوستی کامل و تعظیم و ذلیل شدن در مقابل الله ﻷ وجود دارد.
1. الله بلندمرتبه می فرماید: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلَّذِينَ ٱتَّقَواْ وَّٱلَّذِينَ هُم مُّحۡسِنُونَ١٢٨﴾ [النحل: 128]
«بی‌تردید، الله با کسانى است که پرهیزگاری کردند و کسانى که نیکوکارند»
2. الله بلندمرتبه می‌ف رماید: ﴿وَتَوَكَّلۡ عَلَى ٱلۡعَزِيزِ ٱلرَّحِيمِ٢١٧ ٱلَّذِي يَرَىٰكَ حِينَ تَقُومُ٢١٨ وَتَقَلُّبَكَ فِي ٱلسَّٰجِدِينَ٢١٩ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ٢٢٠﴾ [الشعراء: 217-220]
«و بر [الله] شکست ناپذیرِ مهربان توکل کن. همان ذاتی که چون [برای عبادت] برمی‌خیزی، تو را می‌بیند. و حرکت [و نشست و برخاستِ] تو را میان سجده‌کنندگان [می‌نگرد]. بی‌تردید، او همان شنوای داناست»
3. عمر بن خطاب می گوید: نزد رسول الله نشسته بودیم؛ ناگهان مردی که لباس بسیار سفیدی پوشیده بود و موهای بسیار سیاهی داشت، وارد مجلس شد؛ آثار سفر بر او نمایان نبود و هیچ یک از ما، او را نمی‌شناخت.
نزد پیامبر به گونه ای نشست که زانوهایش را به زانوهای پیامبر چسباند و دو دستش را روی پاهای خویش گذاشت و گفت:
«ای محمد! به من درباره‌ی اسلام بگو که چیست؟» (پیامبر ) فرمود:
«اسلام، این است که گواهی دهی معبود راستینی جز الله وجود ندارد و محمد، فرستاده اوست و نماز را برپا داری و زکات دهی و ماه رمضان را روزه بگیری و اگر توانایی و استطاعت داشتی، به حج خانه الله بروی». (سؤال کننده) گفت:
«درست گفتی». ما تعجب کردیم که خود، سؤال می کند و خود، تصدیقش می نماید. پرسید:
«به من بگو که ایمان چیست؟»
فرمود: «ایمان این است که به الله، و فرشتگانش، و کتاب هایش، و پیامبرانش و روز قیامت (آخرت) و نیز به تقدیر خیر و شر از سوی الله، ایمان و باور داشته باشی». سؤال کرد:
«احسان چیست؟» فرمود: «احسان این است که الله را چنان عبادت کنی که گویا او را می بینی؛ و اگر نمی توانستی این چنین عبادتش کنی که گویا او را می‌بینی، پس با یقینِ به این که او، تو را می بیند، عبادتش نما». گفت:
«به من درباره (زمانِ) قیامت خبر بده»
فرمود: «کسی که از او می‌پرسی (یعنی خود رسول الله) از سؤال کننده، داناتر نیست»
گفت: «پس به من از نشانه‌هایش بگو». فرمود:
«(از نشانه های قیامت است) که کنیز، آقایش را بزاید و پابرهنگان و برهنه‌های نیازمند و چوپان‌ها را می بینی که در ساختمان‌سازی بر یکدیگر سبقت می‌گیرند»
پس از آن، سؤال کننده رفت. مدت زیادی درنگ کردم؛ پیامبر فرمود: «ای عمر! آیا می‌دانی که سؤال کننده چه کسی بود؟» گفتم: الله و پیامبرش بهتر می‌دانند. فرمود: «او جبرییل بود؛ نزدتان آمد تا دینتان را به شما آموزش دهد»
مسلم
4. ﴿وَمَا تَكُونُ فِي شَأۡنٖ وَمَا تَتۡلُواْ مِنۡهُ مِن قُرۡءَانٖ وَلَا تَعۡمَلُونَ مِنۡ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيۡكُمۡ شُهُودًا إِذۡ تُفِيضُونَ فِيهِۚ وَمَا يَعۡزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثۡقَالِ ذَرَّةٖ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَا فِي ٱلسَّمَآءِ وَلَآ أَصۡغَرَ مِن ذَٰلِكَ وَلَآ أَكۡبَرَ إِلَّا فِي كِتَٰبٖ مُّبِينٍ٦١﴾ [یونس: 61]
«و [ای پیامبر،] تو مشغول هیچ کارى نیستی و هیچ [آیه‌اى از] آن را نمی خوانى؛ و [شما نیز ای مردم،] هیچ کارى نمی‌کنید، مگر اینکه آنگاه که به آن می‌پردازید، ما بر [کارهای] شما گواهیم؛
و هم‌وزنِ ذرّه‌اى – [نه] در زمین و نه در آسمان- از پروردگارت پنهان نیست؛ و [حتی] کوچک‌تر یا بزرگ‌تر از آن [نیز] چیزى نیست، مگر اینکه در کتابى روشن [ثبت شده] است»
5. الله بلندمرتبه می فرماید: ﴿إِنَّمَا ٱلۡمُؤۡمِنُونَ ٱلَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ ٱللَّهُ وَجِلَتۡ قُلُوبُهُمۡ وَإِذَا تُلِيَتۡ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتُهُۥ زَادَتۡهُمۡ إِيمَٰنٗا وَعَلَىٰ رَبِّهِمۡ يَتَوَكَّلُونَ٢ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ٣ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ حَقّٗاۚ لَّهُمۡ دَرَجَٰتٌ عِندَ رَبِّهِمۡ وَمَغۡفِرَةٞ وَرِزۡقٞ كَرِيمٞ٤﴾ [الأنفال: 2-4]
«بی‌تردید، مؤمنان فقط کسانی هستند که وقتی الله یاد می شود، دل هایشان هراسان می گردد و هرگاه آیاتش بر آنان خوانده می شود،
بر ایمانشان می‌افزاید و بر پروردگارشان توکل می‌کنند.
همان کسانی که نماز برپا می دارند و از آنچه روزی شان کرده ایم انفاق می کنند.
آنان هستند که به راستی مؤمنند. براى آنان نزد پروردگارشان، درجاتی [والا] و آمرزش و روزىِ نیکو خواهد بود»
مراتب دین اسلام
دین اسلام سه مرتبه دارد، بعضی از آن از بعضی دیگر وسیع تر هستند و عبارت اند از:
اسلام، ایمان و احسان.
و هر مرتبه دارای ارکانی است که در این مورد حدیث عمر بن خطاب به روایت مسلم حدیث شماره 8 ذکر شد.
فقه احسان
حکمت الله از آفرینش زمین و آسمان ها و مخلوقات و زندگی و مرگ، آزمایش نمودن انسان است که اعمال نیکو را بر اساس کمال توحید و ایمان به الله ﻷ انجام دهد.
روش اینکه اعمال در مرتبه احسان قرار گیرند، شناخت آفریننده آسمان و زمین در اسماء و صفات و افعالش می باشد و اینکه الله را در همه اعمال مراقب خویش بداند و دانستن اینکه الله نسبت به هر چیزی، علم و آگاهی و قدرت بسیار دارد. و نیز تبعیت نمودن از پیامبر ج در آنچه که از جانب الله ﻷ آورده است.
و این بزرگ ترین نصیحت در قرآن است که انسان را دعوت می دهد که عمل را در مرتبه‌ی احسان انجام دهد و باعث می‌شود که نسبت به الله چنان محبت و تعظیم نماید که او را می‌بیند. پس اگر او را نمی‌بیند، الله او را می بیند.
پس بنده عملش را برای الله شنوا و بینا در درجه احسان انجام می دهد کسی که اگر انسان سخن بگوید، او می شنود و اگر عملی انجام دهد، او را می‌بیند و با رضایت او رستگار می‌شود و بهترین پاداش و ثواب به او می‌رسد و از عقاب و سزایش نجات می‌یابد.
کسی‌که عمل نیک انجام دهد، برای خودش انجام می‌دهد و کسی‌که مرتکب عمل بدی شود، ضررش به خودش بر می گردد.
1. الله بلندمرتبه می فرماید: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٖ وَكَانَ عَرۡشُهُۥ عَلَى ٱلۡمَآءِ لِيَبۡلُوَكُمۡ أَيُّكُمۡ أَحۡسَنُ عَمَلٗاۗ وَلَئِن قُلۡتَ إِنَّكُم مَّبۡعُوثُونَ مِنۢ بَعۡدِ ٱلۡمَوۡتِ لَيَقُولَنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوٓاْ إِنۡ هَٰذَآ إِلَّا سِحۡرٞ مُّبِينٞ٧﴾ [هود: 7]
«و اوست که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید و [پیش از آن،] عرشِ او بر آب بود، تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکارترید. و اگر [به مشرکان] بگویى: «شما پس از مرگ برانگیخته مى‌شوید»، کسانى که کفر ورزیدند می‌گویند: این [قرآن چیزی] نیست مگر جادویی آشکار»
2. الله بلندمرتبه می فرماید: ﴿ٱلَّذِي خَلَقَ ٱلۡمَوۡتَ وَٱلۡحَيَوٰةَ لِيَبۡلُوَكُمۡ أَيُّكُمۡ أَحۡسَنُ عَمَلٗاۚ وَهُوَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡغَفُورُ٢﴾ [الملك: 2]
«[همان] ذاتی که مرگ و زندگی را آفرید، تا شما را بیازماید که کدام یک از شما نیکوکار‌تر است؛ و او پیروزمندِ بخشنده است»
مراتب احسان
مرتبه اول: اینکه فرد مسلمان پروردگارش را چنان با شوق و رغبت و محبت عبادت نماید که او را می‌بیند.
پس او الله را که دوست دارد، طلب می نماید و الله مقصدش می باشد و چنان او را عبادت می نماید مثل اینکه او را می‌بیند. و این بالاترین مرتبه است.
مرتبه‌ی دوم: وقتی که الله را چنان عبادت نمی نمایی که او را می بینی، پس او را با حالت ترس چنان عبادت کن که تو را می بیند، در حالی که از عذاب و مجازاتش فرار می‌کنی و در مقابلش ذلیل و خوار هستی. الله بلندمرتبه می‌فرماید:
﴿إِنَّمَا يُؤۡمِنُ بَِٔايَٰتِنَا ٱلَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِهَا خَرُّواْۤ سُجَّدٗاۤ وَسَبَّحُواْ بِحَمۡدِ رَبِّهِمۡ وَهُمۡ لَا يَسۡتَكۡبِرُونَ۩ ١٥ تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمۡ عَنِ ٱلۡمَضَاجِعِ يَدۡعُونَ رَبَّهُمۡ خَوۡفٗا وَطَمَعٗا وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ ١٦ فَلَا تَعۡلَمُ نَفۡسٞ مَّآ أُخۡفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعۡيُنٖ جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٧﴾ [السجدة: 15 – 17]
«فقط کسانی به آیات ما ایمان می آورند که چون به آن ها پند داده شوند، به سجده می افتند و پروردگارشان را به پاکی می ستایند و تکبر نمی ورزند.
[در دل شب،] از بسترها برمی خیزند و پروردگارشان را با بیم و امید [به نیایش] می خوانند و از آنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند.
هیچ کس نمی داند به [پاس] آنچه [این مؤمنان در دنیا] انجام می دهند، چه [بسیار مایۀ] روشنی چشم‌ها برایشان نهفته است»
کمال عبودیت
عبادت الله بلندمرتبه بر دو امر استوار است:
نهایت دوستی و تعظیم و ذلیل بودن برای الله که با شناخت اسماء و صفات و افعال او و شناخت گنج ها و نعمت ها و دین و شریعتش و با معرفت ثواب و مجازات او حاصل می شود.
1. الله بلندمرتبه می فرماید: ﴿وَمَنۡ أَحۡسَنُ دِينٗا مِّمَّنۡ أَسۡلَمَ وَجۡهَهُۥ لِلَّهِ وَهُوَ مُحۡسِنٞ وَٱتَّبَعَ مِلَّةَ إِبۡرَٰهِيمَ حَنِيفٗاۗ وَٱتَّخَذَ ٱللَّهُ إِبۡرَٰهِيمَ خَلِيلٗا١٢٥﴾ [النساء: 125]
«و چه کسی نیک‌آیین‌تر از کسی است که خود را تسلیم الله کرده و نیکوکار است و از آیین ابراهیمِ حق‌گرا پیروى نموده است؟ و الله ابراهیم را به دوستی خود برگزید»
2. و الله بلندمرتبه می فرماید: ﴿وَمَن يُسۡلِمۡ وَجۡهَهُۥٓ إِلَى ٱللَّهِ وَهُوَ مُحۡسِنٞ فَقَدِ ٱسۡتَمۡسَكَ بِٱلۡعُرۡوَةِ ٱلۡوُثۡقَىٰۗ وَإِلَى ٱللَّهِ عَٰقِبَةُ ٱلۡأُمُورِ٢٢﴾ [لقمان: 22]
«هر کس [خالصانه] به الله رو کند و نیکوکار باشد، به راستی که به دستاویز محکمی چنگ زده است؛ و سرانجامِ کار‌ها به سوی الله است»
3. و الله بلندمرتبه می فرماید: ﴿بَلَىٰۚ مَنۡ أَسۡلَمَ وَجۡهَهُۥ لِلَّهِ وَهُوَ مُحۡسِنٞ فَلَهُۥٓ أَجۡرُهُۥ عِندَ رَبِّهِۦ وَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ١١٢﴾ [البقرة: 112]
«آری، کسی که مخلصانه روی خود را تسلیم الله کند و نیکوکار باشد، پاداشش نزد پروردگارش [محفوظ] است و [چنین کسانی] نه ترسی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند»
تجارت سودمند
در قرآن دو نوع تجارت بیان شده است:
تجارت مؤمنان و تجارت منافقان:
1. تجارت مؤمنان سودمند است و آن سعادتی است که در دنیا و آخرت تحقق می‌یابد، همان‌طور که الله بلندمرتبه می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ هَلۡ أَدُلُّكُمۡ عَلَىٰ تِجَٰرَةٖ تُنجِيكُم مِّنۡ عَذَابٍ أَلِيمٖ١٠ تُؤۡمِنُونَ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَتُجَٰهِدُونَ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ بِأَمۡوَٰلِكُمۡ وَأَنفُسِكُمۡۚ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ١١ يَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡ وَيُدۡخِلۡكُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ وَمَسَٰكِنَ طَيِّبَةٗ فِي جَنَّٰتِ عَدۡنٖۚ ذَٰلِكَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ١٢ وَأُخۡرَىٰ تُحِبُّونَهَاۖ نَصۡرٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَفَتۡحٞ قَرِيبٞۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ١٣﴾ [الصف: 10-13]
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، آیا [می‌خواهید] شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذاب دردناک نجات دهد؟
به الله و پیامبرش ایمان بیاورید و با اموال و جان‌هایتان در راهِ الله جهاد کنید. اگر بدانید، این [کار] برای شما بهتر است. [اگر چنین کردید، [الله] گناهانتان را می بخشد و شما را در باغ‌هایی [از بهشت] وارد می‌کند که جویبارها از زیر [درختان] آن جاری است و در خانه‌های پاکیزه در بهشت جاویدان [جای می‌دهد]. این کامیابی بزرگی است.
و [نعمت] دیگری که آن را دوست دارید [نیز به شما عنایت می‌فرماید که همان،] یاری از سوی الله و پیروزیِ نزدیک [= فتح مکه و …] است؛ و مؤمنان را [به این پیروزی] بشارت ده»
2. تجارت منافقان که نتیجه اش خسران و ضرر است و آن کفری است که باعث بدبختی دنیا و آخرت می‌شود.
همان‌طور که الله در مورد آنان می‌فرماید: ﴿وَإِذَا لَقُواْ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ قَالُوٓاْ ءَامَنَّا وَإِذَا خَلَوۡاْ إِلَىٰ شَيَٰطِينِهِمۡ قَالُوٓاْ إِنَّا مَعَكُمۡ إِنَّمَا نَحۡنُ مُسۡتَهۡزِءُونَ١٤ ٱللَّهُ يَسۡتَهۡزِئُ بِهِمۡ وَيَمُدُّهُمۡ فِي طُغۡيَٰنِهِمۡ يَعۡمَهُونَ١٥ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ ٱشۡتَرَوُاْ ٱلضَّلَٰلَةَ بِٱلۡهُدَىٰ فَمَا رَبِحَت تِّجَٰرَتُهُمۡ وَمَا كَانُواْ مُهۡتَدِينَ١٦﴾ [البقرة: 14-16]
«و هنگام ملاقات با مؤمنان می گویند: «ما [نیز همچون شما] ایمان آورده‌ایم» و هنگامی که با بزرگان شیطان‌صفتِ خود خلوت می‌کنند می گویند: «ما با شما هستیم و فقط [آنان را] مسخره می‌کنیم».
الله تمسخرشان [را تلافى] مى کند و آنان را در طُغیانشان سرگشته نگه می دارد.
آنان کسانی هستند که گمراهی را به [بهایِ] هدایت خریدند؛ پس تجارتشان سودی نداد و هدایت‌‌یافته نبودند»