وقتی ماه یا خورشید گرفتگی شد مستحب است کسی بانگ دهد و بگوید: (الصلاة جامعة) «نماز برپاست».

از عبدالله بن عمر روایت است: (لما کسفت الشمس علی عهد رسول الله(صلى الله عليه وسلم) نودی: إن الصلاة جامعة) [۱]

هنگامیکه مردم در مسجد جمع شدند، امام باید دو رکعت را به صورتی که در این حدیث آمده بخواند:

از عایشه روایت است: (خسفت الشمس فی حیاة النبی(صلى الله عليه وسلم)، فخرج إلی المسجد فصل الناس وراءه فکبر، فاقترأرسول(صلى الله عليه وسلم) قراءة طویلة، ثم کبر، فرکع رکوعا طویلا، ثم قال: سمع الله لمن حمده، فقام و لم یسجد، و قرأ قراءة طویلة، هی أدنی من القراءة الأولی، ثم کبر و رکع رکوعا طویلا، و هو أدنی من الرکوع الأول، ثم قال سمع الله لمن حمده، ربنا و لک الحمد ثم سجد، ثم قال فی الرکعة الآخرة مثل ذلک، فاستکمل أربع رکعات فی أربع سجدات وانجلت الشمس قبل أن ینصرف)[۲]

«در زمان پیامبر(صلى الله عليه وسلم) خورشیدگرفتگی روی داد، و پیامبر(صلى الله عليه وسلم) به مسجد رفت، و مردم پشت سر او صف بستند؛ سپس پیامبر(صلى الله عليه وسلم) الله اکبر گفت و قرائتی طولانی خواند؛ سپس با گفتن الله أکبر به رکوع رفت و رکوع را طولانی نمود، سپس سمع الله لمن حمده گفت و ایستاد به سجده نرفت، بلکه قرائتی طولانی که از قرائت اول کوتاهتر بود، خواند؛ سپس الله أکبرگفت و رکوعی طولانی نمود که از رکوع اول کمتر بود سپس فرمود:

سمع الله لمن حمده ربنا و لک الحمد، سپس به سجده رفت و رکعت دوم را مثل رکعت اول خواند، تا اینکه چهار رکوع را با چهار سجده(در دو رکعت) کامل کرد و قبل از آنکه سلام دهد خورشید، نمایان شد».

خواندن خطبه بعد از نماز کسوف (خورشید گرفتگی ماه گرفتگی)

سنت است امام بعد از خواندن نماز کسوف برای مردم خطبه بخواند و آنها را وعظ و ارشاد و تذکر دهد و آنها را به عمل صالح تشویق نماید: ازعایشه روایت است که پیامبر(صلى الله عليه وسلم) روزی که خورشید گرفته شد نماز خواند … سپس (عایشه) چگونگی نماز را ذکر کرد و گفت: بعد از آن (پیامبر(صلى الله عليه وسلم)) سلام داد در حالی که خورشید نمایان شده بود؛ سپس برای مردم خطبه خواند و درباره خورشید و ماه گرفتگی فرمود:

(إنهما آیتان من آیات الله، لایخسفان لموت أحد ولالحیاته، فإذا رأیتموهما فافرعوا إلی الصلاة)[۳] «آن دو (خورشید و ماه) از آیات و نشانه‌های خداهستند و به خاطر مرگ و تولد هیچ کس گرفته نمی‌شوند؛ پس وقتی که (گرفتن) آنها را دیدید به خواندن نماز پناه آورید».

از اسماء روایت است: (لقد أمر النبی(صلى الله عليه وسلم) بالعتاقة فی کسوف الشمس)[۴] «پیامبر(صلى الله عليه وسلم) هنگام خورشید گرفتگی به آزاد کردن برده دستور داد».

از ابوموسی روایت است: خورشید گرفته شد، پیامبر(صلى الله عليه وسلم) به حالت ترس بلند شد، بیم آن داشت که قیامت برپا شود؛ پس به مسجد آمد و نمازی را با طولانی‌ترین قیام و رکوع و سجود خواند بطوریکه هیچوقت او را در چنین حالتی ندیده بودم و فرمود: (هذه الآیات التی یرسل الله لاتکون لموت أحد ولالحیاته ولکن یخوف الله بها عباده فإذا رأیتم شیئا من ذلک فافزعوا الی ذکره و دعائه و استغفاره)[۵]

ظاهر این فرموده پیامبر(صلى الله عليه وسلم) (فافزعوا – بشتابید) الخ وجوب را می‌رساند؛ بنابراین نماز کسوف فرض کفایی است همچنانکه ابوعرانه در صحیح‌اش (۳۹۸/۲) تحت عنوان «بیان وجوب صلاة الکسوف» ذکر کرده و سپس بعضی از احادیث صحیح در مورد امر به نماز کسوف را آورده است. قول به وجوب این نماز از ظاهر کلام ابن خزیمه در صحیحش (۳۸/۲) نیز فهمیده می‌شود که می‌گوید:

(باب الأمر بالصلاة عند کسوف الشمس و القمر) وی همچنین بعضی از احادیث را درباره امر به نماز کسوف آورده است.

حافظ (ابن حجر) در فتح الباری (۵۲۷/۲) می‌گوید:

جمهور علما معتقدند که نماز کسوف سنت موکده است ولی ابوعوانه در صحیح‌اش به وجوب آن تصریح کرده است و این نظریه را از کسی دیگر ندیده‌ام مگر آنچه که از مالک نقل شده که حکم آرا مانند حکم جمعه دانسته است و «زین بن منیر» وجوب آن را از ابوحنیفه نقل کرده است. همچنین بعضی از مصنفان حنفی مذهب گفته‌اند که نماز کسوف واجب است».[۶]

[۱]) متفق علیه : خ (۱۰۴۵/۵۳۳/۲)، م (۹۱۰/۶۲۷/۲)، نس (۱۳۶/۳).
[۲]) متفق علیه : خ (۱۰۴۶/۵۳۳/۲)، م (۹۰۱ – ۶۱۹/۲)، د (۱۱۶۸/۴۶/۴)، نس (۱۳۰/۳).
[۳]) متفق علیه : خ (۱۰۴۶/۵۳۳/۲)، م (۹۰۱ – ۶۱۹/۲)، د (۱۱۶۸/۴۶/۴)، نس (۱۳۰/۳).
[۴]) صحیح : [مختصر خ ۱۱۸]، خ (۱۰۴۵/۵۴۳/۲).
[۵]) متفق علیه : خ (۱۰۵۹/۵۴۵/۲)، م (۹۱۲/۶۲۸/۲)، نس (۲۱۵۳/۳).
[۶]) تمام المنة (۲۶۱)، با اندکی تغییر.